भारतातील राज्य व राजधानी | भारतात किती राज्य आहे | राज्य व राजधानी ची नावे मराठी

नमस्कार मित्रानो, आज आपण भारतातील राज्य व राजधानी या लेखात भारतातील राज्य व केंदशासित प्रदेश यांची स्थापना कधी झाली आणि सध्या भारतात एकून किती राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेश आहेत व त्यांच्या राजधानीचे शहरे बघणार आहोत. तर चला मग बघुयात भारतात एकून किती राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेश आहेत.

भारतातील राज्य व राजधानी:

एक संसदीय प्रणाली मध्ये राज्य आणि त्यांची राजधानीचे ठिकाणे खूप महत्वपूर्ण असतात. भारत हा सार्वभौम, धर्मनिरपेक्ष , लोकशाही प्रजासत्ताक देश आहे. राष्ट्रपती हे या देशाचे नामधारी प्रमुख असतात तर पंतप्रधान हे कार्यकारी प्रमुख असतात. केंद्रीय प्रणाली प्रमाणे राज्याची यंत्रणा काम करावी या साठी भारतात काही राज्य आणि काही केंद्रशाशित प्रदेशांची निर्मिती केली आहे. ज्यानुसार सध्या देशात २८ घटक राज्ये आणि ८ केंद्रशासित प्रदेश आहेत. केंद्रशासित प्रदेशांचे अध्यक्ष राष्ट्रपतींनी नेमलेल्या प्रशासकाद्वारे केले जातात. तर राज्य आपल्या घटनात्मक निवडणूक प्रक्रिया पार पाडून आपले सरकार स्थापन करत असते.

भारतात किती राज्ये आहेत:

1) भारताच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी घटक राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांच्या निर्मितीच्या प्रक्रियेदरम्यान, संस्थांचे एकत्रीकरण करण्यात आले, ज्यामध्ये राजकारणाचे दोन वर्ग उपस्थित होते. एक ब्रिटिश प्रांत आणि दुसरी संस्था. १९४७ च्या भारतीय स्वातंत्र्य कायद्याने भारत आणि पाकिस्तान या दोन सार्वभौम राज्यांची निर्मिती केली आणि संस्थांना तीन पर्याय देण्यात आले. ज्यामध्ये भारतात सामील होण्याचा, पाकिस्तानमध्ये सामील होण्याचा किंवा स्वतंत्र राहण्याचा पर्याय देण्यात आला होता. त्यावेळी भारतीय क्षेत्रातील ५५२ संस्थांपैकी ५४९ संस्था भारतात सामील झाल्या होत्या. उरलेल्या ३ संस्थांनी (हैदराबाद, जुनागड आणि काश्मीर) भारतात सामील होण्यास नकार दिला. त्यानंतर पोलीस कारवाईत हैदराबाद, सार्वभौमत्वाने जुनागढ आणि राजाने स्वाक्षरी करून काश्मीर भारतात विलीन केले गेले.

2) १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर काही दिवसांनी भाषेच्या आधारावर राज्यांच्या पुनर्रचनेच्या मागणीने जोर पकडला. त्यानंतर १९४८ मध्ये भारत सरकारने एस.के. दार यांच्या अध्यक्षतेखाली भाषिक प्रांतीय आयोगाची स्थापना करण्यात आली. त्यावेळी आयोगाने भाषेच्या आधारावर राज्यांची पुनर्रचना नाकारली होती. त्यामुळे लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला. तथापि, ऑक्टोबर १९५३ मध्ये, आंध्र प्रदेश (पहिले भाषा-आधारित राज्य) मद्रास राज्यातून वेगळे तेलगू भाषिक राज्य म्हणून निर्माण केले गेले. आंध्र प्रदेशच्या निर्मितीनंतर भाषिक आधारावर इतर राज्यांच्या निर्मितीच्या मागणीला जोर धरला. म्हणून, भारत सरकारने डिसेंबर १९५६ मध्ये फजल अली यांच्या अध्यक्षतेखाली राज्य पुनर्रचना आयोगाची स्थापना केली. आयोगाने सप्टेंबर १९५५ मध्ये आपला अहवाल सादर केला आणि भाषिक आधारावर राज्यांच्या पुनर्रचनेवर सहमती दर्शविली. मात्र आयोगाने ‘एक भाषा, एक राज्य’ हे तत्त्व नाकारले.

परिणामी, १ नोव्हेंबर १९५६ रोजी भारतात १४ घटक राज्ये आणि ६ केंद्रशासित प्रदेशांची निर्मिती झाली. १९५६ मध्ये मोठ्या प्रमाणावर राज्यांची पुनर्रचना होऊनही भारतातील जनआंदोलन आणि राजकीय परिस्थिती बदलत राहिली. भाषा किंवा सांस्कृतिक एकजिनसीपणाच्या आधारावर नवीन राज्ये निर्माण करण्याच्या दबावाखाली अनेक राज्यांचे विभाजन करण्यात आले.

यापूर्वी भारतात २९ घटक राज्ये आणि ६ केंद्रशासित प्रदेश होते, परंतु ३७० हटवल्यानंतर जम्मू आणि काश्मीर राज्य दोन केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये विभागले गेले. आता भारतात २८ घटक राज्ये आणि ८ केंद्रशासित प्रदेश आहेत.

राज्य निर्मितीचा इतिहास:

• भाषावार प्रांतरचना आयोगाची स्थापना १० डिसेंबर १९५३ रोजी फाजल आली यांच्या नेतृत्वा खाली झाली. या आयोगाने इतर दोन सदस्य होते त्यामध्ये एक सरदार के . एम . पन्नीकर व दुसरे पंडित हृदयनाथ कुंझरू हे होते.

• या आयोगाने ३० सप्टेंबर १९५५ रोजी केंद सरकारकडे आपला २६७ पानांचा अहवाल सादर केला. या अहवाला नुसार या आयोगाने भाषिक प्रांतरचनेस अनुकुलता दर्शवली होती.

• हा अहवाल १४ डिसेंबर १९५५ रोजी लोकसभेत मांडला गेला. त्यानंतर हा अहवाल ३१ ऑगस्ट १९५६ रोजी लोकसभेत मंजूर केला गेला. तसेच हा अहवाल १ नोव्हेंबर १९५६ पासून अमलात आणला गेला.

• फाजल अली कमिशन ने सुरवातीला १४ राज्य आणि ६ केंद्रशासित प्रदेश निर्माण केले होते.

• आजच्या घडीला भारतात २८ घटकराज्य व ८ केंद्रशासित प्रदेश आहेत.

आता आपण भारतातील सध्याची २८ घटक राज्ये आणि ८ केंद्रशासित प्रदेश आणि त्यांची राजधानी पाहूयात. जे खाली दिलेल्या तक्त्यानुसार बनवले आहेत.

भारतातील राज्य व राजधानी:

क्रमांक	राज्य	राजधानी	स्थापना
१	आंध्र प्रदेश	अमरावती	१ ऑक्टो. १९५३
2	आसाम	गुवाहाटी	१ नोव्हें.   १९५६
3	बिहार	पाटणा	१ नोव्हें.   १९५६
4	कर्नाटक	बेंगलोर	१ नोव्हें.   १९५६
5	केरळ	तिरुवनंतपूरम	१ नोव्हें.   १९५६
6	मध्य प्रदेश	भोपाळ	१ नोव्हें.   १९५६
7	ओडिशा	भुवनेश्वर	१ नोव्हें.   १९५६
8	राजस्थान	जयपूर	१ नोव्हें.   १९५६
9	तमिळनाडू	चेन्नई	१ नोव्हें.   १९५६
10	उत्तर प्रदेश	लखनऊ	१ नोव्हें.   १९५६
11	पश्चिम बंगाल	कोलकाता	१ नोव्हें.   १९५६
12	महाराष्ट्र	मुंबई	१ मे १९६०
13	गुजरात	गांधीनगर	१ मे १९६०
14	नागालँड	कोहिमा	१ डिसेंबर १९६३
15	पंजाब	चंदिगढ	१ नोव्हें.  १९६६
16	हरियाणा	चंदिगढ	१ नोव्हें.  १९६६
17	हिमाचल प्रदेश	शिमला	२५ जाने. १९७१
18	मेघालय	शिलॉंग	२१ जाने. १९७२
19	मणिपूर	इंफाळ	२१ जाने. १९७२
20	त्रिपुरा	आगरतला	२१ जाने. १९७२
21	सिक्किम	गंगटोक	२६ एप्रिल  १९७५
22	अरुणाचल प्रदेश	इटानगर	२० फेब्रु.   १९८७
23	मिझोराम	ऐझवाल	२० फेब्रु.   १९८७
24	गोवा	पणजी	३०  मे      १९८७
25	छत्तीसगड	रायपूर	१   नोव्हें.   २०००
26	उत्तरांचल	डेहराडून	९   नोव्हें.   २०००
27	झारखंड	रांची	१५ नोव्हें.   २०००
28	तेलंगणा	हैद्राबाद	२  जून     २०१४

भारतातील आठ केंद्रशासित प्रदेश:

केंद्र सरकारच्या प्रत्यक्ष नियंत्रण आणि प्रशासनाखालील क्षेत्रांना केंद्रशासित प्रदेश म्हणतात. केंद्रशासित प्रदेशांची निर्मिती विविध उद्देशांसाठी करण्यात आली आहे. ज्याची कारणे खाली दिली आहेत…

1) राजनैतिक आणि प्रशासकीय कारणे.
2) सांस्कृतिक फरक.
3) धोरणात्मक महत्त्व.
४) मागास व आदिवासी लोकांची विशेष काळजी व संरक्षण.

सध्या भारतात ८ केंद्रशासित प्रदेश आहेत. अलीकडच्या काळात, ५ ऑगस्ट २०१९ रोजी जम्मू आणि काश्मीर आणि लडाख या दोन केंद्रशासित प्रदेशांची घोषणा करण्यात आली होती, परंतु हे केंद्रशासित प्रदेश प्रत्यक्षात ३१ ऑक्टोबर २०१९ रोजी अस्तित्वात आले.

क्र.	केंद्रशासित प्रदेश	राजधानी	स्थापना
१	अंदमान आणि निकोबार	पोर्ट ब्लेयर	१ नोव्हेंबर , १९५६
२	चंदीगड	चंडीगढ़	१ नोव्हेंबर , १९६६
३	दादरा नगर हवेली आणि दीव दमण	दमन	26 जानेवारी, २०२०
४	दिल्ली	नई दिल्ली	१ नोव्हेंबर १९५६
५	जम्मू काश्मीर	श्रीनगर (ग्रीष्मकालीन) जम्मू (शीतकालीन)	३१ आक्टोबर २०१९
६	लडाख	लेह	३१ नोव्हेंबर , २०१९
७	लक्षद्वीप	कवरत्ती	१ नोव्हेंबर , १९५६
८	पुदुचेरी	पुदुचेरी	१ नोव्हेंबर , १९५४

भारतातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले महानगरे :

क्र.	शहर	जनसंख्या २०११	जनसंख्या २००१	राज्य
1	मुंबई	12,442,373	11,978,450	महाराष्ट्र
2	दिल्ली	11,007,835	9,879,172	दिल्ली
3	बैंगलोर	8,425,970	4,301,326	कर्नाटक
4	हैदराबाद	6,809,970	3,637,483	तेलंगाना
5	अहमदाबाद	5,570,585	3,520,085	गुजरात
6	चेन्नई	4,681,087	4,343,645	तमिलनाडु
7	कोलकाता	4,486,679	4,572,876	पश्चिम बंगाल
8	सूरत	4,467,797	2,433,835	गुजरात
9	वडोदरा	3,552,371	1,670,638	गुजरात
10	पुणे	3,115,431	2,538,473	महाराष्ट्र

11	जयपुर	3,046,163	2,322,575	राजस्थान
12	लखनऊ	2,815,601	2,185,927	उत्तर प्रदेश
13	कानपुर	2,767,031	2,551,337	उत्तर प्रदेश
14	नागपुर	2,405,665	2,052,066	महाराष्ट्र
15	इंदौर	1,960,631	1,474,968	मध्य प्रदेश
16	ठाणे	1,818,872	1,262,551	महाराष्ट्र
17	भोपाल	1,798,218	1,437,354	मध्य प्रदेश
18	विशाखापत्तनम	1,728,128	11,345,938	आंध्र प्रदेश
19	पिंपरी-चिंचवड	1,727,692	1,012,472	महाराष्ट्र
20	पटना	1,684,222	1,366,444	बिहार

21	गाजियाबाद	1,648,643	968,256	उत्तर प्रदेश
22	लुधियाना	1,618,879	1,398,467	पंजाब
23	आगरा	1,585,704	1,275,134	उत्तर प्रदेश
24	नासिक	1,486,053	1,077,236	महाराष्ट्र
25	फरीदाबाद	1,414,050	1,055,938	हरियाणा
26	मेरठ	1,305,429	1,039,405	उत्तर प्रदेश
27	राजकोट	1,286,678	967,476	गुजरात
28	कल्याण-डोंबिवली	1,247,327	1,193,512	महाराष्ट्र
29	वसई-विरार	1,222,390	693,350	महाराष्ट्र
30	वाराणसी	1,201,815	1,091,918	उत्तर प्रदेश

31	श्रीनगर	1,180,570	898,440	जम्मू और कश्मीर
32	औरंगाबाद	1,175,116	6 873,311	महाराष्ट्र
33	धनबाद	1,162,472	1,065,327	झारखंड
34	अमृतसर	1,132,383	966,862	पंजाब
35	नवी मुंबई	1,120,547	704,002	महाराष्ट्र
36	इलाहाबाद	1,112,544	975,393	उत्तर प्रदेश
37	हावड़ा	1,077,075	1,007,532	पश्चिम बंगाल
38	रांची	1,073,427	3 847,093	झारखंड
39	ग्वालियर	1,069,276	827,026	मध्य प्रदेश
40	जबलपुर	1,055,525	932,484	मध्य प्रदेश

41	कोयम्बटूर	1,050,721	930,882	तमिलनाडु
42	विजयवाड़ा	1,034,358	851,282	आंध्र प्रदेश
43	जोधपुर	1,033,918	851,051	राजस्थान
44	मदुरै	1,017,865	928,869	तमिलनाडु
45	रायपुर	1,010,087	605,747	छत्तीसगढ़
46	कोटा	1,001,694	694,316	राजस्थान
47	चंडीगढ़	960,787	808,515	चंडीगढ़
48	गुवाहाटी	957,352	809,895	असम
49	सोलापुर	951,558	872,478	महाराष्ट्र
50	हुबली-धारवाड़	943,788	786,195	कर्नाटक

भारता विषयी काही महत्त्वाचे तथ्य:

भारत हा बहुआयामी विविधता आणि समृद्ध सांस्कृतिक वारसा असलेली जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृतींपैकी एक आहे. तसेच बदलत्या काळानुसार भारताने स्वतःला आकार दिला आहे. स्वातंत्र्यानंतर भारताने बहुआयामी सामाजिक आणि आर्थिक प्रगती केली आहे. भारत कृषी क्षेत्रात स्वयंपूर्ण झाला आहे. भारत आता जगातील औद्योगिक देशांपैकी एक आहे.

क्षेत्रफळानुसार जगातील सातव्या क्रमांकाचा देश असल्याने, भारत उर्वरित आशियापेक्षा वेगळा आहे. विविध पर्वतरांगा आणि त्याभोवती पसरलेला समुद्र यामुळे आपली एक वेगळी ओळख निर्माण झाली आहे. उत्तर बाजू हिमालयातील प्रचंड पर्वत रांगांनी वेढलेली आहे. त्याच्या पूर्वेला बंगालचा उपसागर, पश्चिमेला अरबी समुद्र आणि दक्षिणेला हिंदी महासागर आहे.

भारतातील राज्य व राजधानी विषयी कायम विचारले जाणारे प्रश्न:

१) भारतात किती राज्ये आणि राजधान्या आहेत?
भारतात एकून २८ भारतीय राज्ये आणित्यांच्या राजधान्या आहेत.

२) भारताची पहिली राजधानी कोणती आहे?
१९१२ पर्यंत, कलकत्ता भारताची राजधानी होती, त्यानंतर ब्रिटिशांनी राजधानी दिल्लीला हलवली.

३) भारताचे मुख्य शहर कोणते आहे?
भारताची राजधानी दिल्ली जवळपास ११ दशलक्ष लोकसंख्येसह मुंबईच्या अगदी मागे आहे. त्याची लोकसंख्या घनता २९ ,२६० प्रति चौरस किलोमीटर आहे. शहराला समृद्ध इतिहास आहे आणि हे जगातील सर्वात मोठे महानगर आहे.

४) दिल्ली कशासाठी प्रसिद्ध आहे?
नवी दिल्ली हे भारताच्या राष्ट्रीय राजधानीचे ठिकाण म्हणून ओळखले जाते. पांडव आणि मुघल यांसारख्या शक्तिशाली लोकांचे निवासस्थान असल्यामुळे नवी दिल्लीला ऐतिहासिक महत्त्व आहे. शहरात अनेक ऐतिहासिक वास्तू आणि पर्यटन स्थळे तसेच चैतन्यशील बाजारपेठ आणि चाट सारखे उत्तम खाद्यपदार्थ आहे.

५) भारतातील सर्वात लहान राजधानी कोणती आहे?
सर्वात लहान राज्याची राजधानी पणजी आहे. भारतातील सर्वात लहान राज्य गोवा आहे ज्याचे क्षेत्रफळ ३७०२ किमी वर्ग आहे. हे राज्य केवळ आकाराने सर्वात लहान नाही तर देशातील चौथ्या क्रमांकाची सर्वात लहान लोकसंख्या सुद्धा येथे वास्तव करते.

मित्रानो, तुम्हाला भारतातील राज्य व राजधानी हा लेख कसा वाटला. आपले विचार खूप महत्वपूर्ण आहे. ते कमेंट करून नक्की कळवा. धन्यवाद…

आपण हे पण वाचू शकता…

1) तेलंगाना राज्य कि जानकारी.

२) श्रीलंका देश कि जानकारी.

३) ऑस्ट्रेलिया कि राजधानी क्या है.